Na wystawie pokazane będą najstarsze fotografie miasta, przedstawiające przede wszystkim Trakt Królewski – od placu Trzech Krzyży do placu Zamkowego, oraz okolice dzisiejszego placu Piłsudskiego wraz z nieistniejącą już, czy inaczej dziś wyglądającą, zabudową. Na zdjęciach uwieczniono również nowe inwestycje po obu stronach Wisły, zmieniające charakter Warszawy. Są to między innymi powstający na placu Grzybowskim kościół Wszystkich Świętych, monumentalny, znienawidzony przez mieszkańców sobór im. Aleksandra Newskiego na placu Saskim, budowa dworca kolei warszawsko-terespolskiej czy zaprojektowany przez Stanisława Kierbedzia most żelazny, będący pierwszą stałą przeprawą przez Wisłę.
Pokazany będzie najsłynniejszy jak dotąd panoramiczny obraz Warszawy czy pierwsze ujęcia miasta z lotu ptaka, wykonane z balonu. Pierwsi fotografowie stolicy pozostawili po sobie także kadry o fotoreporterskim charakterze. Obraz dziewiętnastowiecznej Warszawy dopełniają zdjęcia gwarnych ulic, zabaw dzieci w Parku Saskim, tętniących życiem targowisk.
Namioty na Placu Zamkowym
Fotograf dokumentował obraz "oblężonej" stolicy Królestwa Polskiego małym aparatem do zdjęć plenerowych, który kupił w 1860 roku. Nowy aparat był przystosowany do klisz szklanych o wymiarach 10×13 (określanych "kilkucalowymi") i pozwalał na większą swobodę przy wykonywaniu zdjęć. Z małych negatywów uzyskiwano odbitki większych rozmiarów przy użyciu powiększalnika, który w tym samym czasie wzbogacił pracownię Beyera. Fotografię zaprezentowano w paryskiej "L'Illustration" 9 września 1863. Dzisiaj jest to jedno z najsłynniejszych polskich zdjęć.
Kościół Wizytek
W centrum kadru kościół i klasztor Wizytek. Po prawej fragment pałacu Tyszkiewiczów-Potockich (obecnie siedziba Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego). Po lewej kamienica Wizytek pod numerem hip. 391. Pod tym adresem znajdowała się druga, pomocnicza, pracownia Beyera, przeznaczona do wykonywania portretów zbiorowych. Drewniana dobudówka z oszklonym dachem, przyklejona do szczytowej ściany kamienicy, jest prawdopodobnie fragmentem tego atelier. Budowa kamienicy Beyera została ukończona w 1864 roku i zdobiła tę część miasta do czasu II wojny światowej, kiedy została mocno zniszczona, a po 1945 roku rozebrana.
Woziwoda na Krakowskim Przedmieściu
Przed fasadą kościoła nie ma jeszcze figury Chrystusa dźwigającego krzyż, która stanie się jedną z najbardziej charakterystycznych warszawskich rzeźb. Na pierwszym planie scena rodzajowa z woziwodą, którego zaprzęg konny zatrzymał się przed hydrantem, umożliwiającym mieszkańcom czerpanie bieżącej wody. Pierwsza sieć wodociągowa z wodotryskami i zdrojami ulicznymi powstała zaledwie kilka lat wcześniej i była ogromnym osiągnięciem miasta.
Widok z placu Krasińskich
W centrum kadru dominuje sylwetka barokowego kościoła Pijarów przy Długiej, który został przebudowany na rosyjską cerkiew prawosławną. Pierwotny kształt kościoła przywrócono dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Dzisiaj jest to katedra polowa Wojska Polskiego. Przed kościołem widoczny tramwaj konny, który od 1881 roku kursował na linii łączącej Rogatki Mokotowskie z Nalewkami i jechał przez Aleje Ujazdowskie, Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście, Podwale, Długą i Świętojerską. Życie codzienne zostało czytelnie zarejestrowane nowoczesnym aparatem fotograficznym Brandla, pozwalającym na wykonywanie z ręki ostrych zdjęć poruszających się obiektów.
134 łokcie od bruku
Brandel wykorzystał rusztowanie ustawione wokół wieży zegarowej Zamku Królewskiego w Warszawie i fotografował miasto z platformy znajdującej się ponad hełmem wieży. Na 10 negatywach utrwalił stan zabudowy stolicy, tworząc tzw. pełną panoramę. Zdjęcia zostały wykorzystane w 1875 roku przez redakcję tygodnika "Kłosy" do wykonania drzeworytu, który otrzymali prenumeratorzy pisma jako prezent na święta Bożego Narodzenia. Drzeworyt miał wymiary 30 cm na 288 cm i został wykonany według rysunku Adolfa Kozarskiego, dzisiaj powszechnie uważanego za autora tej panoramy. W opisie do niej zawarta była instrukcja oglądania. Proponowano naklejenie drzeworytu na sztywną tekturę i połączenie jego skrajnych brzegów. Tak powstały walec należało powiesić na sznurkach pod lampę, wejść w okrąg i oglądając Warszawę obracają się wokół własnej osi.
Przechodnie na Krakowskim
Fotografia uliczna wykonana przez artystę wmieszanego w tłum przechodniów na zatłoczonym (jak dzisiaj) Krakowskim Przedmieściu.
Kościół św. Aleksandra
W centrum kościół św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży po przebudowie autorstwa architekta Józefa Dziekońskiego, zrealizowanej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku. Monumentalna świątynia w czasie II wojny światowej została zburzona. Po wojnie odbudowano na tym miejscu kościół w jego pierwotnym, klasycystycznym kształcie, autorstwa Piotra Aignera.
Zabawy w Ogrodzie Saskim
Ogród Saski, udostępniony mieszkańcom od roku 1727, pełnił funkcję parku miejskiego także za rosyjskiego panowania. Dzieci bawiące się opodal pałacu Saskiego, siedziby dowództwa rosyjskiej armii, zostały sfotografowane nowoczesnym aparatem fotograficznym Brandla. Konstrukcja kamery pozwalała na robienie z ręki ostrych ujęć poruszających się postaci.
Drewniany dworzec na stacji Praga
Strategicznym priorytetem carskich władz w Królestwie Polskim była rozbudowa linii kolejowych łączących Rosję z Królestwem. Linia kolejowa z Mławy przez Warszawę, Lublin i Chełm do Kowla na Wołyniu (obecnie Ukraina) została oddana do użytku 17 sierpnia 1877 jako czwarta linia kolejowa w Królestwie Polskim. O jej znaczeniu świadczy przebieg trasy, łączącej rosyjskie twierdze w Warszawie, Modlinie, Dęblinie, Łucku, Dubnie i Równem. Drewniany dworzec na stacji Praga został zniszczony podczas I wojny światowej. Stacja Praga znajdowała się za rogatkami petersburskimi, za praskim cmentarzem cholerycznym, w pobliżu Fortu Śliwickiego. Obecnie jest to rejon ulicy Pożarowej.
Karol Beyer
Karol Beyer (1818–1877) jest uznawany za ojca profesjonalnej polskiej fotografii. Już w 1845 roku otworzył w Warszawie atelier. Fotografował mieszkańców Warszawy i osoby przybyłe z całego kraju, przedstawicieli różnych środowisk, głównie inteligencji i burżazji, rzadziej ziemiaństwa i chłopstwa. W usytuowanym na rogu ulic Karowej i Krakowskiego Przedmieścia zakładzie stworzył fotograficzny panteon Polaków. Jako jedyny fotograf utrwalił życie codziennie warszawskiej ulicy w czasach patriotycznych manifestacji w pamiętnym 1861 roku oraz stanu wojennego. Wydawał również albumy ilustrowane fotografiami zabytków. Za aktywność społeczną i zawodową był więziony, został skazany na zesłanie. Na mocy amnestii wrócił do Warszawy w 1865, ale do końca życia pozostał pod nadzorem carskiej policji.
Maksymilian Fajans
Maksymilian Fajans (1825–1890) wykształcony w Szkole Sztuk Pięknych oraz pracowniach artystów paryskich początkowo zajmował się rysunkiem i litografią. W 1862 roku zainteresował się coraz modniejszym wynalazkiem fotografii i odtąd jego pracowania nosiła nazwę Zakład Artystyczno-Litograficzny i Fotograficzny. Był portrecistą i dokumentalistą. Jako fotoreporter utrwalił nowe – dziś często już nie istniejące – inwestycje Warszawy: powstające linie kolejowe, wszystkie ówczesne dworce, mosty. Dzięki zainteresowaniu tematami industrialnymi stał się ważnym fotografem prawobrzeżnej części miasta. Wypracował własną technologię wykonywania odbitek fotograficznych, uzyskując czekoladowy koloryt, odmienny do standardowej wówczas sepii.
Konrad Brandel
Konrad Brandel (1838–1920) początkowo pracował w atelier Karola Beyera, własny zakład otworzył w 1865 roku i prowadził go do przełomu wieków. Główną działalnością firmy była fotografia portetowa. Twórca unikatowej dokumentacji fotograficznej Warszawy końca XIX wieku. Utrwalił najsłynniejszy do dzisiaj widok panoramiczny Warszawy, wykonał pierwsze zdjęcia podczas lotu balonem. Zamiłowanie do pracy w plenerze i reportażu doprowadziło go do wynalezienia "fotorewolweru", kamery do robienia zdjęć z ręki. Jako pierwszy dokumentował stany chorobowe pacjentów warszawskich lekarzy, za co otrzymał tytuł Fotografa Cesarskiego Warszawskiego Uniwersytetu. Wykonane przez Brandla zdjęcia warszawskich ulic pozwalają na drobiazgowe studiowanie życia codziennego w mieście.
Z fotografii Karola Beyera, Maksymiliana Fajansa i Konrada Brandla wyłania się obraz miasta, które mimo zdegradowania do prowincjonalnego ośrodka administracyjnego w carskiej Rosji, permanentnego stanu wojennego, represji oraz brutalnej polityki rusyfikacyjnej, wyrosło na największy ośrodek miejski i przemysłowy na ziemiach polskich i które utrzymało pozycję kulturalnej, politycznej i gospodarczej stolicy narodu podzielonego przez trzech zaborców.
Podczas trwania wystawy, dzięki kodom QR umieszczonym na każdej planszy, możliwe będzie obejrzenie i porównanie przedstawionych miejsc z ich współczesnym widokiem.
Zdjęcia Karola Beyera i Maksymiliana Fajansa oraz ich sylwetki są również dostępne w albumach w serii wydawniczej Domu Spotkań z Historią i Muzeum Narodowego w Warszawie. Ukazały się: "Fotografowie Warszawy. Karol Beyer 1818–1877" i "Fotografowie Warszawy. Maksymilian Fajans 1825–1890". W maju ukaże się trzeci tytuł w serii: "Fotografowie Warszawy. Konrad Brandel 1838–1920".
Fotografie pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Warszawy, Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Muzeum Sztuki w Łodzi.
"Pierwsi fotografowie Warszawy. Beyer, Brandel, Fajans"
Wystawa plenerowa 16 kwietnia–18 października 2015
Skwer im. ks. Jana Twardowskiego w Warszawie (u zbiegu ulic Karowej i Krakowskiego Przedmieścia)
Kuratorki: Danuta Jackiewicz, Katarzyna Madoń-Mitzner
Organizatorzy:
Dom Spotkań z Historią, Muzeum Narodowe w Warszawie
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego