Direct naar artikelinhoud
Interview

Even geduld, dan wordt China nummer 1

Shen Dingli: "Aan de andere kant heb je China, dat de nummer één wil worden, maar dat nóg niet kan."

‘China is pragmatisch.’ Het land heeft de toekomst, stelt hoogleraar Shen Dingli nuchter vast. Laat de VS maar even begaan, China’s tijd komt nog.

Aanvankelijk reageerde Shen Dingli blij verrast op de verkiezing van Donald Trump. “Alsof het Chinese voetbalelftal een overwinning behaalt”, schreef de hoogleraar internationale betrekkingen in een opiniestuk. “Totaal onverwacht.” 

Veel Chinese experts zien de onzekerheid die Trump met zich meebrengt als een mogelijke positieve factor voor de wereldmacht in opkomst. In het geval van Hillary Clinton was dat anders. Het was allang bekend waar bij haar de vele pijnpunten in de verhouding met China lagen.

Maar toen pleegde in december Trump een telefoontje met de Taiwanese president Tsai Ing-wen. Daarmee doorbrak Trump diplomatieke conventies die rechtstreeks contact met Taiwans president verbieden. Hij zorgde voor schokgolven in Peking.

Shen, bekend om zijn puntige uitspraken, vertelde The New York Times dat China zijn ambassade in Washington wel kon sluiten als Trump van plan was te tornen aan het ‘één-Chinabeleid’, waarin Taiwan niet als staat wordt erkend. Later zei Trump tegen president Xi Jinping dat hij alsnog diens beleid zal respecteren.

De situatie in Noord-Korea vereist dat Xi en Trump zo snel mogelijk gaan samenwerken
Shen Dingli

“We zijn op de proef gesteld, maar hebben het succesvol doorstaan”, zegt Shen nu. Op de deur van zijn kantoor in Shanghai staat in gouden letters ‘Nuclear arms control’ - Shens specialisme. Angst voor kernwapens is de reden dat Xi zo snel met Trump ging praten, meent hij. '

“De situatie in Noord-Korea vereist dat Xi en Trump zo snel mogelijk gaan samenwerken.” Xi’s bliksembezoek begin april, vlak na Trumps intrek in het Witte Huis, was een zeldzaamheid: sinds 1989 is een Chinese president niet zo snel bij een nieuwe Amerikaanse leider langs geweest.

In de eerste honderd dagen van Trumps presidentschap slaat de balans positief door voor China. Washington lijkt een stap terug te doen - zie Amerika’s terugtrekking uit de onderhandelingen over het Trans-Pacifische Partnerschap (TPP) tussen de VS en elf andere landen, alsook het klimaatakkoord in Parijs. De onduidelijke koers van de VS maakt dat bondgenoten de blik op ’s werelds tweede economie richten. Interessant, zegt Shen, al vindt hij zijn land niet klaar voor een leidersrol.

Trumps telefoongesprek met de Taiwanese president vond plaats vóór zijn aantreden als president. Hoe ziet Peking hem nu? Chinese leiders hechten aan stabiliteit en ervaring; niet Trumps sterkste punten.

“Trump ziet alles als een transactie, iets waarover je moet onderhandelen. Dat geldt zelfs voor het in Chinese ogen niet-onderhandelbare ‘één-Chinabeleid’. Maar nu hij heeft erkend wat hij sowieso moest erkennen, is alles onder controle.

“Op handelsgebied komen we er wel uit. China kan best wat meer investeren in Amerika, meer dan Japan. Dat deden we toch al, maar nu kan Trump het opeisen als overwinning. We kunnen ook meer Amerikaanse spullen kopen, om de handelsdisbalans te verkleinen. Daarnaast is Trumps dreigen met een importheffing van 45 procent misschien wel de impuls die China nodig had om zijn eigen importheffingen te verlagen. Het kan best wat eerlijker. Trump wil Amerika weer groot maken. China kan daar prima bij helpen.”

Onder Trump is de kans op oorlog groter, maar geen TPP is goed nieuws voor China
Shen Dingli

Sommigen zeggen dat het eerder de VS zijn die nu China helpen zijn ‘renaissance’ te bewerkstelligen.

“Laat ik het zo zeggen: we helpen graag. Elke dag gebeuren er dingen in de wereld die goed en slecht zijn voor China. Obama’s terughoudendheid in het Midden-Oosten was goed. Maar het TPP-akkoord, waarin de VS tegen China samenspanden, was slecht. Onder Trump is de kans op oorlog groter, maar geen TPP is goed nieuws voor China.”

Tekst loopt door onder afbeelding. 

De Amerikaanse president Donald Trump en de Chinese president Xi Jinping.

Trump neemt afstand van verdere globalisering en China lijkt in dat gat te willen springen. Xi kreeg applaus toen hij in januari in Davos globalisering prees, al leek het de wereld op z’n kop: socialist verdedigt kapitalisme.

“China is pragmatisch. De huidige wereldorde heeft veel voordelen voor China. Vrijer verkeer van kapitaal en personen is cruciaal voor onze ontwikkeling. Maar laat de wereld er niet te veel van verwachten. Voor zover ik weet gaat China de wereld niet redden. Ook het klimaat niet. China en de VS hebben op dat punt vorig jaar meer beloofd dan ze kunnen waarmaken. Doordat Amerika zich nu openlijk terugtrekt, komt China mooier voor de dag. Maar we gaan de doelen niet halen, zeker niet nu we het moeten stellen zonder de druk van een proactief Amerika.”

Wil China die rol wel op zich te nemen? In februari had president Xi het voor het eerst over China’s internationale ‘gidsrol’. Is de tijd van afwachtende diplomatie, het ‘verbergen van je lamp’, zoals wijlen leider Deng Xiaoping het zei, voorbij?

“China wil graag Amerika’s rol overnemen, maar kan dat nog niet. Iedereen kijkt nu naar ons, maar het is te vroeg. We hebben er de militaire kracht niet voor. Taiwan, de omstreden Diaoyu-eilanden, de Zuid-Chinese Zee; nergens waar China een territoriaal conflict heeft, kunnen we winnen. '

"We zijn al 38 jaar bezig met economische groei om ons leger te versterken. Volgens onze leiders zijn we er, maar dat is niet zo, al was het maar door de corruptie in het leger. Die belemmert het zicht op wat er is bereikt.”

China mag niet te blij zijn met zichzelf. Er zijn nog veel problemen
Shen Dingli

Misschien dat China eerder dé wereldleider is dan het land zelf verwacht.

“Ja, dat zou kunnen. Aan de ene kant heb je Amerika, dat zijn toppositie niet meer aankan. Aan de andere kant heb je China, dat de nummer één wil worden, maar dat nóg niet kan. De een gaat dalen en de ander komt omhoog. Maar China mag niet te blij zijn met zichzelf. Er zijn nog veel problemen. Misschien tellen we economisch mee, maar op veiligheidsgebied zijn we er nog lang niet.”

“We zijn nog ver verwijderd zijn van een wereld die China erkent als dé politieke autoriteit, laat staan een morele autoriteit. Japan, Korea, Australië, Nieuw-Zeeland, zelfs Singapore, waar een meerderheid Chinees is: niemand zit te wachten op een wereld waarin China nummer één is. Alleen een democratisch land kan dat kan zijn, vindt men. Economisch wil iedereen natuurlijk meedoen met China, maar als er oorlog komt, stelt geen land China boven Amerika.

“Dat zou trouwens wel de test zijn: een militair conflict. Als Amerika dan verliest, is China de nummer één. Maar kijk nu naar Zuid-Korea: dat land neemt economische sancties van China op de koop toe om met de VS samen te werken aan het raketafweersysteem THAAD.”

Verwacht u meer samenwerking tussen China en Europa?

“Inderdaad. Door de toenemende rivaliteit tussen China en de VS zijn Europa en Rusland belangrijkere partners voor China. De tijd is rijp. In Rusland loopt de economie niet, en Europa verkeert ook in zwaar weer, zeker met de Brexit, en met landen in Zuid- en Oost-Europa die zich in de steek gelaten voelen door de EU.”

Europa volgt China’s plannen voor nieuwe handelswegen, de ‘Nieuwe Zijderoute’, nauwlettend. Projecten als het hogesnelheidslijnennet worden internationaal geprezen. Tijdens een eerder gesprek zei u dat China ‘nul soft power’ heeft. Hoe kijkt u daar nu tegenaan?

“Soft power zie ik als respect voor je systeem. Volgens Francis Fukuyama is een succesvol land democratisch, heeft het een onafhankelijk rechtssysteem en werkt het efficiënt. China is vrij efficiënt, dat levert wat soft power op, maar hoe ver dat respect gaat, weet ik niet. Investeringen, handel, toerisme, kennismigranten - als je die op een presenteerblaadje krijgt aangereikt, wie zegt er dan nee? Hoe onbetrouwbaarder de VS lijken, hoe meer Europa openstaat voor China.”

Tekst loopt door onder afbeelding. 

Shen Dingli

Kan Europa ook te open zijn?

Lachend: “China koopt Europese bedrijven op en krijgt zo toegang tot patenten waar jullie honderd jaar aan hebben gewerkt. Tegelijk blijft de Chinese markt vaak gesloten voor buitenlandse investeerders. Dat is niet zo netjes. Daar ligt ruimte voor onderhandelingen.”

Het is een van de vele punten waarop China Amerika nadoet, met een vertraging van tientallen jaren
Shen Dingli

Een wereld met een duidelijke supermacht lijkt vervangen te worden door een waarin verschillende invloedssferen naast elkaar bestaan. Daar zal China wel blij mee zijn?

“Vroeger gaf China de voorkeur aan bilaterale betrekkingen, maar nu het land sterker is, ziet het ook de voordelen van multilaterale samenwerkingsvormen. Als je zelf sterk staat, willen anderen met je samenwerken en kun je een vuist maken tegen landen als Amerika, die vaak het internationale recht overtreden.

“Maar andere, kleinere landen maken gebruik van diezelfde tactiek om samen te spannen tegen China. Dat is natuurlijk niet de bedoeling. Ik zie China steeds meer het pad op gaan van Amerikaans ‘multilateralisme à la carte’: selectief deelnemen aan internationale organisaties. Dat kunnen alleen de machtigste landen. Het is een van de vele punten waarop China Amerika nadoet, met een vertraging van tientallen jaren.”

Krijgt China ook een groep ‘Trump-stemmers’, mensen die voelen dat ze niet van de vooruitgang profiteren?

“Die zijn er al. China behoort tot de landen met de grootste ongelijkheid ter wereld. De vervuiling van lucht, water en grond is de prijs die het land betaalt voor de economische vooruitgang. Amerika verloor werkgelegenheid, maar wij lijden grote milieuschade. Chinezen komen niet in opstand, het politieke systeem laat dat niet toe. Maar uiteindelijk heeft China daar alleen zichzelf mee: je stelt de crisis uit.”

Sommige commentatoren hopen dat Trumps aantreden ruimte biedt voor politieke hervormingen in China. Het westerse gehamer op mensenrechten en democratie heeft ertoe geleid dat de Chinese overheid die rechten afdoet als ‘westers’. Trump zou, zakenman die hij is, zijn beleid minder op die waarden stoelen, waardoor China kan nadenken over hervormingen in eigen tempo, zonder dat die het stempel ‘westers’ opgeplakt krijgen.

Toch denkt Shen niet dat minder Amerikaanse druk per se bevorderlijk is voor hervormingen. “China is zijn waardenstelsel kwijtgeraakt en nog altijd op zoek naar een nieuw evenwicht. Xi Jinping begint er weer over, over socialisme, over traditionele cultuur, maar hij gebruikt het als machtsmiddel. Hij gelooft er niet in. Dat is jammer, want er zitten goede dingen in, zoals het socialistische ‘dien het volk’. Dat is iets anders dan ‘dien het geld’. China moet hervormen om ook moreel aantrekkelijk te zijn. Maar Xi’s anticorruptiecampagne was erg selectief.”

Vóór de opiumoorlogen met Engeland was het Chinese beeld van territorium veel flexibeler

Wanneer gaat China dan beginnen aan die hervormingen?

“Dat weet ik niet.”

Tot slot, voor westerse lezers blijft het moeilijk te snappen waarom het ‘één-Chinabeleid’ rond Taiwan het heiligste onderdeel van China’s buitenlandpolitiek is. Hoe zit dat?

“Dat komt door jullie! Het begrip ‘soevereiniteit’ komt uit het Westen. Vóór de opiumoorlogen met Engeland was het Chinese beeld van territorium veel flexibeler. Inmiddels heeft China het westerse beeld geïnternaliseerd. ‘Taiwan is van mij, voor altijd.’ Al was dat naturlijk helemaal niet zo. Misschien verandert het beeld van soevereiniteit ooit weer. Dan maakt het niet meer uit.”

Met die woorden springt professor Shen overeind, op zijn gymschoenen. In de hal van het Fudan Centrum voor Internationale Vraagstukken galmt een instrumentale versie van ‘Take Me Home, Country Roads’ van de Amerikaanse zanger John Denver. De culturele invloed van de VS reikt nog altijd ver, los van wie er president is.

Hoogleraar internationale betrekkingen Shen Dingli (1961) richtte aan de topuniversiteit Fudan (Shanghai) China’s eerste universitaire centrum voor wapenbeheersing en regionale veiligheid op. Hij onderzoekt de betrekkingen tussen China en de VS, nucleaire wapenbeheersing en nonproliferatie en China’s regionale diplomatie. Hij adviseerde Chinese ministeries en de VN.