Hoe komt EU-lid Malta aan deze verziekte politieke cultuur?

Op Malta valt niet te ontsnappen aan de politiek, in deze dagen van regeringscrisis al helemaal niet. Bij de bakker, in de bus of op de trappen van de vele kerken op Malta valt regelmatig de naam van premier Joseph Muscat. De kerstliedjes die in de hoofdstraat uit de boxen galmen worden overstemd door de leuzen van demonstranten. “Maffia, maffia”, roepen ze. En naar de levensgrote kerststal bij het parlement kijkt niemand om. Alle ogen zijn gericht op de mensen die daar binnen zitten. “Bedriegers”, roepen de betogers die rond het gebouw hangen.

“De bedriegers zijn overal”, schreef journaliste Daphne Caruana Galizia in 2017 in haar beroemde blog waarin ze corruptiezaken binnen de hoogste kringen aan het licht bracht. Niet veel later werd ze door een autobom gedood. Sinds het onderzoek naar die moord een paar weken geleden werd losgewrikt, gonst het in de steile straten en nauwe stegen van Valletta van de onthullingen. Bij de rechtbank, midden in het centrum van de stad, stoppen regelmatig politieauto’s tussen het winkelend publiek om verdachten af te leveren voor verhoor. Verdachten die heel dicht bij de regering staan.

Soms lopen de spanningen hoog op en schelden voor- en tegenstanders van de regering elkaar midden op straat uit. Daarom spreekt politicoloog George Vidal-Zammit liever niet op een zonnig terras af maar in de beslotenheid van zijn kantoor op de universiteit van Malta, waar hij vrijuit kan spreken. “Politiek is in Malta net een religie”, zegt hij. “Het hele leven is ermee doordrenkt. Dat verklaart ook de hoge opkomst – vaak tegen de 95 procent – bij onze verkiezingen. Zelfs de nonnen komen dan uit hun afgelegen kloosters tevoorschijn om hun stem uit te brengen. We nemen hier nooit een politieke pauze, ook niet op zondag. Op die dag houden de partijleiders hun belangrijkste speeches.”

Waarom is de politiek zo belangrijk voor de Maltesers?

Daarbij doen eigenlijk alleen de leiders van de regerende Arbeiderspartij, Joseph Muscat, en die van de Nationalistische partij, Adrian Delia, ertoe. De Britten lieten Malta na de onafhankelijkheid in 1964 achter met een tweepartijenstelsel. Sindsdien wisselen Rood en Blauw stuivertje en bepalen zij het politieke leven. En niet alleen het politieke leven.

“Malta is het enige land in de Europese Unie waar de politieke partijen hun eigen kranten en tv-stations hebben”, zegt Vidal-Zammit. “Om half acht ’s avonds zenden de partijzenders beide een journaal uit. Met compleet andere hoofdpunten en visies op het nieuws. Als je die met elkaar vergelijkt is het net alsof je in twee verschillende landen leeft.”

Hoe kon een politiek stammenstelsel leiden tot een samenleving die doordesemd is van privileges, vriendjespolitiek en kapitalisme? En waarom is de politiek zo belangrijk voor de Maltesers?

Vidal-Zammit denkt even na en zoekt naar een vergelijking. “Voor ons is politiek net als een autoverzekering die je afsluit omdat je geholpen wil worden bij pech of een ongeluk”, zegt de politicoloog. “In ruil voor een stem verwachten Maltesers concrete hulp van een politicus.”

En die hulp is op een klein eiland als Malta met zo’n 400.000 inwoners snel gevraagd. Politici en ‘gewone burgers’ botsen namelijk letterlijk tegen elkaar op in de nauwe straatjes. Anders dan in een groot uitgestrekt land, kan een minister zomaar een straat verderop wonen. En veel mensen zijn op een of andere manier met elkaar verbonden: ze groeiden op in dezelfde parochie, bezochten dezelfde school of voetbalclub. Dan is het makkelijk om de formele stappen en wachtlijsten over te slaan en een politicus rechtstreeks aan te schieten. Bijvoorbeeld als je een baantje voor je zoon of een huurwoning voor je moeder nodig hebt.

Vooral vlak voor verkiezingen zijn politici volgen Vidal-Zammit geneigd gehoor aan die verzoeken te geven in ruil voor stemmen. “Bij de verkiezingen van 2017 werden een paar dagen voor de stembusgang honderden banen in de publieke sector uitgedeeld, want elke stem telt.”

‘Als je in Malta in de regering zit, ben je koning’

Er staat namelijk heel wat op het spel, legt oppositie-parlementariër en voormalig leider van de Nationalistische Partij Simon Busuttil uit. In zijn kantoor in een statig pand met marmeren trappen en plafondschilderingen, blaast hij achter een espresso even uit na weer een marathonsessie in het parlement. “Als je in Malta in de regering zit, ben je koning. Met een meerderheid in het parlement, heb je de oppositie helemaal niet nodig en kun je in feite vijf jaar lang een eenpartijstaat leiden.”

Dat was voor Busuttil een cultuurschok. Toen hij in Malta de politiek in ging, had hij er al een carrière in Brussel als Europarlementariër op zitten. “Daar was ik gewend om met verschillende partijen samen te werken en coalities te bouwen. In Malta kwam ik opeens midden in een tribale manier van politiek bedrijven terecht. Hier is het the winner takes all.”

Die verkiezingswinnaar mag kantoor houden in het Castille Palace en vanaf het hoogste punt van Valletta over het land regeren. Het imposante barokke gebouw is in de zestiende eeuw neergezet door de ridderlijke Johanniter Orde, die zo’n 250 jaar over het eiland heerste. De grootmeester liet niet alleen indrukwekkende gebouwen en eindeloos veel emblemen van de achtpuntige Maltezer kruizen na, maar ook een machtsstructuur waarvan de sporen nog altijd zichtbaar zijn.

Om iets van de huidige politieke crisis te begrijpen moet je op de lichtbruine, torenhoge vestingsmuren gaan staan en over het water uitkijken, vindt politicoloog Edward Warrington. Want vanuit de Middellandse Zee konden in vroeger tijden van alle kanten vijanden opdoemen.

“Malta was vijf eeuwen lang een fort. Daarbinnen was alles gericht op het verdedigen van het bastion. Dus gold er een commandostructuur: de man aan de top heeft alle macht en kan geen oppositie of inspraak van bewoners gebruiken. Om hen wel tevreden te houden en een opstand van binnenuit te voorkomen voorzag de Maltese staat de inwoners van heel veel voordelen – bijvoorbeeld uitstekende medische zorg en universiteiten – nog ver voordat in Europa een welvaartsstaat te bekennen was.”

Autocratisch bestuur en paternalisme

Die combinatie van autocratisch bestuur en paternalisme kwam uiteindelijk in de Maltese grondwet terecht, zegt Warrington. “Toen Malta onafhankelijk werd, in 1964, nam de premier eigenlijk de rol over die de grootmeester ooit had gespeeld en daarna door de Britse gouverneur was overgenomen. Er is natuurlijk wel een belangrijk groot verschil: de premier is door de bevolking gekozen.”

Toch is er ook tegenwoordig nog een eindeloze lijst privileges. “Zo mag de premier zelf mensen benoemen bij veel banen in de publieke sector. Bij wijze van spreken: van schoonmaakster tot aan de president toe. Er is wel een commissie die moet controleren of die benoemingen eerlijk verlopen, maar die stelt niet veel voor.”

Warrington spreekt uit ervaring. “Ik heb zelf een paar jaar in die commissie gezeten, maar ben er uitgestapt omdat ons werk helemaal niet serieus genomen werd.”

En dan wordt Warrington in zijn verhaal onderbroken door luidruchtige studenten die in blauwe T-shirts en met schelle fluitjes en toeters de universiteitsgang vullen. “Nee, dit is geen protest”, lacht hij. “De studenten vieren vandaag dat ze zijn geslaagd. En volgens traditie vallen ze dan de rivaliserende faculteit binnen. Ja, in Malta vind je rivaliteit zelfs binnen dezelfde universiteit”, schreeuwt hij bijna om boven het gejoel uit te komen. “Normaal gaan ze ook samen met de premier op de foto, maar die heeft wel iets anders aan zijn hoofd.”

Als de bewakers de studenten weer naar de binnenplaats hebben gejaagd, wil Warrington nog wel iets zeggen over de kwaliteit van deze regering. Want die is volgens hem helemaal ondergeschikt gemaakt aan loyaliteit. “Daardoor zijn mensen op plekken terechtgekomen waar ze helemaal niet geschikt voor zijn en functioneren staatsinstellingen als de politie bijvoorbeeld slecht. Ik durf wel te stellen dat tribalisme het echte hart is van onze huidige politieke crisis.”

Warrington haalt de denker Francis Fukuyama erbij om zijn punt te onderstrepen. “Volgens Fukuyama is ‘de stam’ – gebaseerd op familierelaties – de meest natuurlijke politieke eenheid. Je ziet het verschijnsel vooral in landen waar de bronnen van inkomsten onzeker zijn. En dat geldt zeker ook voor Malta. Het eiland was altijd een speelbal van buitenlandse machten en dat heeft zijn weerslag op de economie. In zo’n kwetsbare situatie doe je alles voor de familie, de rest komt op de tweede plaats. Ik vind dat je dat duidelijk ziet in Maltese huizen: het valt mij altijd op hoe schoon en ordelijk ze zijn. ‘Mijn huis is mijn kasteel’, dat idee. Maar de publieke ruimte is vies, shabby, en verveloos.”

Casino’s, stripclubs, fonkelende kantoortorens en felgekleurde neonletters

Het was in zo’n economisch onzekere periode – de jaren twintig van de vorige eeuw – dat de Arbeiderspartij is ontstaan. Malta was destijds voor zijn inkomsten nog sterk afhankelijk van de Britse militaire basis en de vloot op het eiland. In het district Pembroke, een klein stukje rijden vanaf de universiteit, laat Warrington de Britse herinneringen aan die tijd zien. De politicoloog is er opgegroeid en wijst naar de vervallen stenen legerbarakken – inmiddels omringd door nieuwe hotels – aan een van de baaien.

“In mijn jeugd waren hier duizenden soldaten en marinemensen gestationeerd, met families en ondersteunend personeel. Iedereen was direct of indirect afhankelijk van ze. Van de werksters die hun huizen schoonhielden tot aan de obers in restaurants en bars. In de zomer ging de vloot de Middellandse Zee op. Mijn vaders generatie zei altijd: ‘Als de vloot de haven verlaat dan lijdt Malta honger’.”

Om de werkloosheid te bestrijden en arbeiders betere levensomstandigheden kwam er naar Brits model een arbeidersbeweging. “Die ontstond in de havens en vanuit de ‘bandclubs’, een soort verenigingen waar de lokale feesten werden voorbereid en marsmuziek werd gespeeld. In Spinolabaai kun je er nog eentje zien.”

Verstopt tussen de volgepakte barretjes en restaurants langs de Spinolabaai hangt een plakkaat ter herinnering aan deze St.Julians bandclub, opgericht in 1927. Even verderop wijst Warrington een restaurant aan. “Dit is van oudsher een restaurant van de Arbeiderspartij. Trouwe leden komen hier voor vergaderingen of een potje biljart. Nog altijd wordt elke ochtend hier de rood-witte vlag gehesen met het partijsymbool, een brandende fakkel.

Van de idealen uit de oprichtingstijd is niets meer over gebleven, zegt de politicoloog. De clan is belangrijker geworden dan idealen. “Vriendjespolitiek en kapitalisme zijn de leidende principes geworden – bij beide partijen overigens – en hebben de staat compleet overvleugeld.”

Casino’s, stripclubs, fonkelende kantoortorens en felgekleurde neonletters in Paceville – het hart van Pembroke – lijken zijn theorie te bevestigen. Sinds de jaren negentig is door rode en blauwe regeringen de grond hier voor een habbekrats verkocht aan dubieuze zakenlieden in ruil voor politieke steun. Zij hebben er dure hotels en pastelkleurige resorts neergezet. Er circuleren nu zelfs plannen om op de plek van de Britse barakken een toren van veertig verdiepingen te bouwen. In een zijstraatje wijst de politicoloog op een onopvallend wit betonnen blok huizen. “Dat zijn nog de enige sociale woningen. Het is de laatste en enige voetafdruk van de staat hier.”

 Voor zo’n 600.000 euro kun je een Maltese burger worden

De regering verkoopt niet alleen graag land, ook paspoorten gaan grif van de hand, al gebeurt dat niet voor een zacht prijsje. Voor zo’n 600.000 euro kun je een Maltese burger worden en jezelf daarmee toegang tot de rest van de Europese Unie verschaffen.

Je ziet de superrijken die zich dat kunnen permitteren rondlopen in Portomaso, een complex van miljoenenappartementen, hotels en een casino dat de rijke zakenman Yorgen Fenech in de jaren negentig liet verrijzen. Warrington komt uit principe liever niet in Portomaso, maar wil nu wel een uitzondering maken. Het complex is rond een haven gebouwd, waar glimmende jachten liggen te dobberen. “Deze lagune is kunstmatig, Fenech heeft hem laten aanleggen.”

Vanaf deze plek probeerde de rijke zakenman een paar weken geleden midden in de nacht Malta te verlaten. Maar hij werd tegengehouden en zit nu achter de tralies, omdat hij is aangeklaagd voor betrokkenheid bij de moord op journalist Daphne Caruana Galizia. Zijn arrestatie bracht een reeks van gebeurtenissen op gang die Malta nu tot een politiek kookpunt brengen. De arrestatie brengt de Arbeiderspartij ernstig in verlegenheid. Want Fenech’s banden zouden tot in de hoogste politieke regionen reiken.

Marlene Farrugia spuwt van verontwaardiging als het gaat over de onthullingen die de laatste tijd over de Arbeiderspartij naar buiten komen. Ze zat jarenlang voor de partij in het parlement maar kon zich niet meer verenigen met de koers die de partij was gaan varen. “Ik zag hoe al deze dubieuze contracten werden afgesloten en hoe die de omgeving en het milieu naar de knoppen hielpen. Alles om maar het bruto nationaal product van Malta te vergroten. Ook het verkopen van het Maltese burgerschap was mij een doorn in het oog. Al die dingen stonden niet in ons manifest, maar gebeurden toch.”

Farrugia buitelt over haar woorden als ze achter een glas wijn op een terras in Valletta haar ervaringen binnen de Arbeiderspartij deelt. “Kritiek werd niet op prijs gesteld, ik kreeg heel veel bagger over mij heen.” In 2015 nam Farrugia ontslag en begon haar eigen Democratische partij. Een hele stap voor iemand die uit een heel rode omgeving kwam. “Ik ben veel vrienden en familie kwijtgeraakt, mijn moeder heeft mij gelukkig wel altijd gesteund.”

Rust zal Malta voorlopig niet krijgen

Toen door de Panama Papers in 2016 naar buiten kwam dat ministers via dubieuze vennootschappen zwart geld naar Panama hadden doorgesluisd – mogelijk gemaakt door een bedrijf dat op Fenechs naam stond – wist ze dat ze het juiste besluit had genomen toen ze de Arbeiderspartij verliet. Bij de laatste verkiezingen in 2017 veroverde ze twee zetels in het parlement. “We zitten altijd tussen de twee enorme propagandamachines van de Arbeiderspartij en de Nationalistische Partij ingeklemd.”

Die propagandamachine moet Aleander Balzan in deze roerige tijden draaiend zien te houden. Als woordvoerder van de Arbeiderspartij komt hij dezer dagen nauwelijks aan slapen toe. In het hoofdkantoor in Valletta komt om de paar tellen een berichtje op zijn mobiele telefoon binnen. “Uitdagend” noemt hij zijn baan, maar echt gelukkig kijkt hij daar niet bij. “Ons land gaat door een heel moeilijke en heel gevoelige periode heen.”

Dat de partij de laatste tijd vooral geassocieerd wordt met de moord op Caruana Galizia, met corruptie en schimmige zakendeals vindt hij niet terecht. “Het klopt dat we ons meer op het zakenleven zijn gaan richten – en ik erken dat zakenlieden en politici soms iets te familiair met elkaar omgaan. Maar je moet niet vergeten dat het bedrijfsleven ook voor veel banen heeft gezorgd.”

Komt de partij dan nog wel voor de oude idealen en de arbeidersklasse op? “Natuurlijk”, zegt Balzan fel. “We hebben bijvoorbeeld gratis kinderopvang en gratis transport voor de jeugd gerealiseerd en hebben de belastingen al vijf jaar niet verhoogd. ” Balzan zal er een flinke taak aan hebben die boodschap weer over het voetlicht te brengen en het imago van de partij op te vijzelen. En het is kort dag: volgende maand kiest de partij een nieuwe leider.

Nee, rust zal Malta voorlopig niet krijgen, verzucht Vidal-Zammit. En dat is jammer, vindt de politicoloog. “Wat ons land echt nodig heeft, is minder politiek.”

Lees ook:

Piepend en krakend komt het moordonderzoek op Malta in beweging

Regeringscrisis en een gearresteerde zakenman. Na twee jaar lijkt er eindelijk schot te zittenin het onderzoek naar de moord op de Maltese journalist Daphne Caruana Galizia.

Op Malta is de vermoorde journalist Daphne nog overal aanwezig

Een portret van een vakantie-eiland waar de geest van Caruana Galizia nog rondwaart.

Vooral Russen krijgen via Malta een Europees paspoort

Malta probeert de economie een oppepper te geven door paspoorten te verkopen aan rijke Russen en Saudiërs, en dat lukt heel aardig. Maar de ‘gouden visa’ trekken wel fout geld aan.