De wittebroodsweken van China en Vaticaan – wordt Taiwan de dupe?

Om de preek van pastoor Li Fanyuan te horen, beklimmen een paar honderd katholieken op een vroege zondagochtend in maart de heuvel ten westen van Shanghai waar de Sheshan-basiliek staat. De kerk is zo vol, dat niet iedereen kan zitten. Wie geen stoel heeft, luistert vanuit de deuropening naar de preek.

In de bomvolle kerk preekt pastoor Li dat de parochianen niet bang hoeven te zijn voor de gesprekken die het Vaticaan en China voeren over nieuw aan te stellen bisschoppen en de al dan niet toenemende invloed van de staat op de kerken in China die trouw zijn gebleven aan het Vaticaan in plaats van aan de Staat. „De rivier hoeft niet diep te zijn, als er maar vis in zwemt”, legt Li uit. „Zolang je Jezus hebt, is het een prachtige kerk.” De boodschap is duidelijk: geloven kan altijd en overal, ook in de kerken die onder staatscontrole staan.

Boven op de berg staat de basiliek, te gebruiken bij bijzondere gelegenheden. Op deze eerste mooie dag van het jaar puffen dagjesmensen na de klim in de kerkbanken uit. Vol bewondering maken ze foto’s van de glas-in-loodramen en de metershoge zuilen.

Meneer Pan staat achter een tafel met katholieke boeken. De bijbel, maar ook geschriften van paus Franciscus zijn er voor een paar yuan te koop. „Natuurlijk mogen we dit verkopen”, zegt Pan. „Hoe kunnen we de paus niet erkennen? Dat is een probleem van de regering, daar staat de kerk los van.”

Het probleem is echter dat de Katholieke Kerk wel degelijk een belangrijk politiek doel van Beijing dient: zo is het Vaticaan de enige Europese staat die Taiwan als staat erkent – een doorn in het oog van de Chinezen.

Franciscus of Xi?

De problemen tussen China en het Vaticaan dateren van halverwege de vorige eeuw. Toen zette de Communistische Partij de kerken onder staatscontrole, de communisten weigerden de macht te delen met de paus. De Patriottische Kerk, opgezet en aangestuurd door Beijing, leidt sindsdien de Katholieke Kerk in China. Katholieken die echter de paus volgden in plaats van de Partij gingen naar illegale kerken, die vooralsnog gedoogd werden, maar dus niet officieel erkend waren. In totaal zijn er naar schatting tussen de 6 en 12 miljoen katholieken in China – op een totale bevolking van 1,4 miljard.

Een ander twistpunt tussen het Vaticaan en de Chinese leiders dat al decennia speelt zijn de benoemingen van de bisschoppen. China wil dat het Vaticaan de door Beijing goedgekeurde bisschoppen accepteert. Het Vaticaan op zijn beurt wil meer inspraak bij benoemingen van bisschoppen.

Intussen lopen er al een tijdje gesprekken over een akkoord over de kerkelijke benoemingen, de vraag is alleen nog hoe die uitpakken. Krijgt het Vaticaan meer te zeggen over de Chinese bisschoppen of krijgt Beijing juist meer controle over de kerken die het Vaticaan volgen? En zal het Vaticaan, dat als enige Europese land dat Taiwan als staat erkent, die erkenning loslaten? Mocht dit gebeuren, is Taiwan mogelijk zijn laatste strohalm in Europa kwijt.

Het hoofd christendom van het Chinese academie voor sociale studies (CASS), die niet bij naam genoemd wil worden, kondigde al aan dat er na de afspraken over de bisschoppen „op een zorgvuldig gekozen moment” een diplomatieke relatie zal volgen. „Het Vaticaan en Beijing verkeren in Wittebroodsweken”, waarbij het aan „politieke wil” zeker niet ontbreekt, zegt de Chinese wetenschapper.

Onherstelbare schade

Een diplomatieke relatie tussen China en het Vaticaan zou volgens Heyndrickx, directeur van het Belgische Ferdinand Verbiest Instituut „de laatste ambassade van Taiwan in Europa neutraliseren.” Heyndrickx onderhoudt al decennia nauwe contacten met zowel het Vaticaan als de Chinese autoriteiten.

Ondertussen lopen de gemoederen over die principes hoog op binnen de Katholieke Kerk en daarbuiten. Een groep critici bestaande uit mensenrechtenactivisten, wetenschappers en advocaten, merendeels uit Hongkong, waarschuwde in februari in een open brief dat afspraken met Beijing „onherstelbare schade” zullen aanrichten, onder meer aan het „morele gezag” van de Kerk.

De concessies komen tot nu toe vooral van Vaticaanse kant. Begin dit jaar bijvoorbeeld vroeg de Kerk twee ondergrondse bisschoppen ruimte te maken voor collega’s die door Beijing zijn aangesteld. Een van hen, bisschop Guo Xijin werd maandag opgepakt en twee dagen vastgehouden door de politie – zogenaamd omdat hij niet samen met zijn vervanger de Paasmis wilde vieren.

Vaticaan geeft zich schaamteloos over aan Beijing

Joseph Zen, Kardinaal in Hongkong

Diepere kloof

De concessie laat de ongeveer dertig andere, door Rome benoemde bisschoppen in onzekerheid achter. Volgens Heyndrickx hoopt het Vaticaan dat Beijing hen in het akkoord zal erkennen.

De toespraak van president Xi Jinping bij het partijcongres in oktober was wat dat betreft niet erg hoopgevend. Xi zei dat ook religieuze leiders de leiding van de Communistische Partij moeten accepteren. Volgens de critici zou een akkoord de Kerk dan ook niet verenigen – de kloof zou zich juist verdiepen.

Kardinaal Joseph Zen is een van de felste tegenstanders, en laat zich – relatief veilig vanuit Hongkong – luid horen. Volgens hem loopt de Kerk in een val en „geeft het Vaticaan zich schaamteloos over” aan Beijing. Katholieke Chinezen zouden in „een grote vogelkooi” terechtkomen, schrijft hij in lange epistels op Facebook.

In de Taiwanese hoofdstad Taipei maakt aartsbisschop John Hung zich nog geen zorgen. Werkafspraken zijn tot daar aan toe, maar „voor diplomatieke betrekkingen heb je gemeenschappelijke waarden nodig”. Waarden zoals vrijheid en democratie zijn belangrijk voor het Vaticaan, maar de Communistische Partij deelt ze niet, zei Hung in de Taipei Times. Bovendien „laat de paus nooit een kudde in de steek”.